Alles over executieve functie en executieve disfunctie
19 juni 2021Lees ook: wat is validisme, en 5 voorbeelden hiervan
Wat is executieve functie?
Een ingewikkelde term voor iets wat lastig te omschrijven is. Executieve functie is een parapluterm voor verschillende hogere aansturingsprocessen in je hersenen, om (ik quote even een problematische term die ik oppikte uit een artikel) te kunnen ‘functioneren in het dagelijks leven’.
Wat misschien een betere vergelijking is, is om je executieve functies te zien als een soort dirigent van je brein. Die allerlei dingen aanstuurt: je vermogen tot plannen, doelgerichte keuzes maken of taken uitvoeren bijvoorbeeld. In de wetenschap worden er meestal 4 soorten executieve functies omschreven, namelijk:
inhibitie, cognitieve flexibiliteit, werkgeheugen, en planning.
Net zoals dat je brein 1 orgaan is, zijn al deze vier dingen met elkaar verweven en hebben ze invloed op elkaar. Als de executieve functies niet op een neurotypische manier werken, spreken we van executieve disfunctie.
1: Inhibitie
Inhibitie wordt ook wel omschreven als het vermogen om gecontroleerd en beheerst keuzes te maken. Bot gezegd: “nadenken voor je iets doet”. Als je problemen hebt met inhibitie ben je vaak erg impulsief. Dat levert soms lastige situaties op, maar kan ergens ook wel heel leuk en avontuurlijk zijn. Inhibitie heeft ook betrekking op het kunnen filteren van zintuiglijke prikkels en bepalen welke van deze prikkels belangrijk zijn en welke je beter kunt negeren.
Problemen met inhibitie worden vaak geassocieerd met ADHD, maar ook autisten kunnen hier moeite mee hebben.
Soms is het juist een voordeel. Mensen die impulsief zijn kunnen vaak snel schakelen en zijn vaak creatief, kleurrijk en avontuurlijk. Maar als je bijvoorbeeld uit een impuls je huis opnieuw gaat inrichten terwijl je eigenlijk voor een belangrijk tentamen moet leren, wordt het een probleem.
2: Cognitieve flexibiliteit
Cognitieve flexibiliteit is het vermogen om je aan te passen aan veranderende situaties, routines, vraagstukken of veranderende prioriteiten. Volgens de wetenschappelijke folder die ik hier als bron gebruik heeft het ook invloed op je inlevingsvermogen, maar daar ben ik het zelf niet mee eens. (Hallo stigma dat autisten geen inlevingsvermogen hebben!)
Als je niet cognitief flexibel bent kan je vastlopen of in paniek raken als er van je routine of taak wordt afgeweken, en heb je misschien moeite met veranderlijke sociale regels begrijpen en hier op een neurotypische manier op reageren. Sommige mensen hebben hierdoor bijvoorbeeld ook moeite met sarcasme te begrijpen. Omdat sociale situaties van nature heel veranderlijk zijn kan dit veel van je flexibiliteit vragen.
Cognitieve inflexibiliteit wordt meestal geassocieerd met autisme, al hoeft dit niet per sé zo te zijn. Ik ben bijvoorbeeld autistisch, maar ik ben “voor een autist” redelijk cognitief flexibel.
3: Werkgeheugen
Het werkgeheugen of kortetermijngeheugen is je vermogen om informatie vast te houden terwijl je een andere mentale taak uitvoert, zoals bijvoorbeeld het onthouden van een vraag die je later wil stellen als iemand iets aan het vertellen is. Of het tijdelijk “opslaan” van een telefoonnummer. Je zou het werkgeheugen kunnen vergelijken met het werkgeheugen van een computer: een tijdelijke opslag in je hersenen.
Iedereen heeft een in meer of mindere mate beperkt werkgeheugen. Als je werkgeheugen vol is, kan er niets meer bij en kun je dus niet nog meer informatie opnemen. Waardoor je dus belangrijke dingen kunt vergeten.
Mensen met een divergente prikkelverwerking hebben vaak een werkgeheugen dat snel vol zit. Dat komt omdat je werkgeheugen moeite heeft met het filteren van je prikkels en dingen oppikt die eigenlijk niet belangrijk of relevant zijn. Een continu vol werkgeheugen zorgt voor concentratieproblemen, vergeetachtigheid, en soms ook regelrechte paniek. Bijvoorbeeld als je iets complex doet wat aandacht vereist.
4: Planning
Dit spreekt denk ik voor zich. Planning is het vermogen om taken te organiseren, focussen op langetermijndoelen, overzicht houden over complexe projecten, met dingen beginnen en dingen afmaken. De organisatorfunctie van je brein, zogezegd.
Als je hier niet zo goed in bent, zoals ik (lees: bizar slecht) kun je moeite hebben met bepalen hoeveel tijd iets kost. Ook kun je moeite hebben het opbreken van taken in kleine behapbare stukjes, krijg je “uitstelgedrag”, of heb je moeite met bepalen wanneer iets af is. Of je begint met duizend dingen zonder ooit iets af te maken, en vind je het moeilijk om overzicht te houden.
Het tegenovergestelde kan ook: je gaat zo erg in iets op dat je je hele omgeving vergeet. Dan kom je er om 3 uur ’s nachts achter dat je nog de hele dag niet naar de wc bent geweest. Oeps.
Deze vier executieve functies werken continu met elkaar samen, het is soms lastig om ze van elkaar te onderscheiden en te bepalen waar er iets mis gaat. Vaak is het een beetje van alles tegelijk. Executieve functie en executieve disfunctie is een lastig te ontrafelen vraagstuk.
Executieve functie en executieve disfunctie
Als een of meerdere van de executieve functies niet helemaal goed werken of anders werken dan normaal, kan dat veel stress en problemen geven.
Executieve disfunctie kan soms heel invaliderend zijn, voornamelijk omdat de maatschappij er heel weinig begrip voor heeft. Heel vaak wordt executieve disfunctie verward met luiheid, onverschilligheid of manipulatief of onbetrouwbaar zijn, terwijl het in feite iets is waar je niets aan kunt doen, maar waar je je wel pijnlijk bewust van bent.
Executieve disfunctie is een dagelijkse strijd voor mij die me heel veel energie kost. Ik wíl productief zijn. Ik wíl niet de hele tijd belangrijke dingen vergeten, en dingen af kunnen maken, en mijn werk en het huishouden kunnen managen. Dat mijn brein niet mee wil werken geeft me dan ook dagelijks heel veel stress. Hierdoor kan het niet hetzelfde zijn als luiheid. Als ik echt lui was geweest, had het me niets kunnen schelen.
En als ik manipulatief of bewust onbetrouwbaar zou zijn, zou dat suggereren dat ik er controle over heb. Dat heb ik niet. Was het maar zo.
Wat is executieve disfunctie voor jou?
Een tijdje geleden stelde ik deze vraag aan mijn volgers op Instagram. Er kwamen een paar mooie antwoorden uit die ik graag met jullie wil delen!
“Brein op slot en wol in mijn hoofd.”
“Een soort kortsluiting waardoor je niks kunt doen en tegelijkertijd kost niks doen zo veel energie.
“Je wil iets doen maar je brein zegt ‘nee’ zonder dat je begrijpt waarom, machteloos voelt dat.”
“Het voelt onmogelijk om aan iets te beginnen of iets af te maken, hoe hard ik het ook probeer.”
“Verstrikt zitten in mezelf.”
“Uren op de bank zitten met ‘ik moet eigenlijk douchen’ in mijn hoofd maar niet op kunnen staan”
“Later op de dag een afspraak hebben maar tot die tijd niks kunnen doen”
“Huis vol post-its, 3 deadline-verschuivingsverzoeken en een stapel vol dichte rekeningen”
“Dat er vaak dingen gewoon niet gebeuren en ik in een rotzooi leef die me veel prikkels geeft”
Bron:
Wat zijn executieve functies (EFs)? – Maastricht University